دکتر محمد آذربایجانی

انسان‏شناسان در قرون گذشته، انسان را «مستوى القامه»، «ابزار ساز» و «سياست ورز» تعريف مى‏كردند، ولى امروزه او را «دين ورز»(3) مى‏شناسند، زيرا مطابق جديدترين پژوهشهاى جامعه شناختى، چه در افريقاى جنوبى و مكزيك كه تقريبا توسعه نيافته‏اند و چه در آمريكا كه از پيشرفته‏ترين جوامع بشرى از نظر فرهنگ مادى محسوب مى‏شود، بيش از 95% انسانها به وجود خداوند ايمان دارند (الياده، 1374). اين واقعيت نظريه‏اى را كه مدعى بود با پيشرفت اجتماعى و افزايش رفاه مادى، دين و انديشه دينى انحطاط مى‏يابد باطل مى‏كند. دليل ديگر براى دين‏ورز بودن سرشت انسان، اين است كه محققان، هيچ قومى از اقوام بشرى را نيافته‏اند كه ديندار يا به هر حال صاحب نوعى دين نبوده باشد (الياده، 1374).

شايد عصر ما، دوره بازگشت و بازنگرى به دين باشد. دو قائمه بزرگ مادّيگرى و مادّى‏نگرى يعنى پوزيتيويسم (در زمينه انديشه و علم) و ماركسيسم ـ كمونيسم (در عرصه عمل، اقتصاد و جامعه) شكست خورده است و بشريت رنج ديده امروز فرصت تأمل در معنويات و بازگشت به سنتهاى معنوى را پيدا كرده است. نمونه بارز آن بازگشت مردم به دين در جمهوريهاى سابق شوروى است كه به قول مجله تايم علاقه به پژوهشهاى دينى احيا شده و خدا در حال بازگشتن است (پترسون و ديگران، 1376).

انديشه دينى و دين‏پژوهى در قرن نوزدهم مخصوصا قرن بيستم ترقى و حتى تعالى شگرفى يافته است. يكى از اتفاقات جالب توجه قرن بيستم در خصوص انديشه دينى اين بود كه دانشمندان بزرگى چون پوانكاره(4)، ادينگتون(5)، ماكس پلانك(6)، اينشتين(7) و هايزنبرگ(8) در عين آنكه مجذوب پوزيتيوسيم نشدند، شخصا ديندار يا به نوعى معتقد به حقايق دينى بودند و اين امر براى عامه مردم كه پيشرفت علمى را با دين و ديانت مخالف مى‏دانستند، مايه تأمل و عبرت بود.

امروزه دين‏پژوهى به شيوه علمى و با استفاده از روشهاى متبّع در علوم اجتماعى و علوم انسانى و حتى علوم طبيعى از پيشرفته‏ترين تحقيقات رشته‏هاى آكادميك است. پس از شلاير ماخر(9) و امثال ويليام جيمز(10)، دين پژوهانى چون رودلف اتو(11)، فاردر ليوو(12)، مير چاالياده و متكلمان و كلام‏شناسانى چون برونر(13)، بارت(14)، بولتمان(15)، تيليش(16)، جان هيگ(17)، و كونگ(18) به عرصه آمده‏اند كه آثار و آرائشان تأثيرى درازدامن و دراز آهنگ بر فكر دينى و دين‏پژوهى در قرن حاضر به جاى گذارده است. در اين بين دلبستگى و علاقه پژوهشى روانشناسان بزرگى چون آلپورت(19)، يونگ(20)، فرانكل(21) و ديگران نيز در دين قابل توجه است. آثار دينى و دين‏پژوهى كه در غرب به طبع مى‏رسد، از نظر كمى و كيفى قابل توجه است. اين كتابها به سه زبان انگليسى، فرانسه و آلمانى منتشر و سالانه به حدود دو هزار عنوان كتاب اعم از مرجع و عادى بالغ مى‏شود. از جمله اينها دائرة المعارف دين و اخلاق(22)، ويراسته جيمز هيستينگز(23)، و نيز دائرة‏المعارف دين(24)، ويراسته مرچاالياده در 16 جلد و حدود 8000 صفحه است.

در اين پژوهشها روى‏آوردهاى متفاوتى به دين وجود دارد كه از جمله مى‏توان به روى‏آوردهاى تاريخى، روان‏شناختى، فلسفى، اجتماعى، ادبى، زيبايى شناختى (انواع قالبهاى هنرى)، اخلاقى، مقايسه تطبيقى اديان و نگرش شخصى به دين (به عنوان يك راه خاص رستگارى براى شخص) اشاره كرد (هيوم، 1369).

تحقيقات در زمينه‏هاى مختلف مذهبى، از جمله ميزان مذهبى بودن، نياز به مذهب، تأثير آن بر سلامت جسمى و روانى، مقابله با تنيدگى در سطوح مختلف سنّى، مراقبتهاى بهداشتى، سلامت اجتماعى و ... به ميزان قابل ملاحظه‏اى افزايش يافته است. به‏طورى كه امروزه ده‏ها كتاب و مجله در زمينه دين و كاربرد آن در زندگى انسان منتشر مى‏شود. براى مثال مجله مذهب و پزشكى (هارلى، 1985 به نقل از لوين، 1994)؛ مذهب و سالخوردگى (فيچر، 1982 به نقل از لوين، 1994)؛ روان درمانگرى در چارچوب مذهبى (پروپست، 1988)؛ مذهب و روان‏شناسى (جونز، 1996)، خدا در ناهشيار (فرانكل، 1975) و... . رويكرد دانشمندان به اين موضوع بيانگر اهميت روز افزون مذهب در زندگى بشر امروزى است.

روى‏آورد دانشمندان در دوره رنسانس و پس از آن چارچوبى كمّى و تجربى را بر همه علوم و از جمله روان‏شناسى تحميل كرد. توجه روزافزون به پرسشنامه‏ها و آزمونها در عرصه‏ها و شاخه‏هاى مختلف روان‏شناسى نيز حاكى از پذيرش علمى و روشمند همين پارادايم در روان‏شناسى است. در اين پژوهش درصدديم با تهيه «آزمون جهت‏گيرى مذهبى» گامى هر چند كوچك در جهت علمى كردن و كمّى سازى مطالعات دين پژوهى برداريم. ما در اين روند براى تهيه ابزار سنجش، يعنى آزمون يا مقياس علمى از دستاوردهاى روان‏شناختى بهره‏مند مى‏شويم و براى تأمين محتواى پرسشنامه كه جهت‏گيرى مذهبى را فعليت و عينيت خارجى مى‏بخشد بر اديان بزرگ جهان و بويژه بر اسلام تأكيد و تكيه مى‏كنيم.

ابتدا مبانى نظرى دين، و آزمون مذهبى و در ادامه روش تحقيق و تحليل آمارى را بيان مى‏كنيم و در انتها به نتايج تحقيق مى‏پردازيم.

1) مبانى نظرى
1ـ1) تاريخچه اديان: دين، وجه اصلى امتياز بشر است. تا كنون هيچ حيوانى نشانه‏اى از وجود حيات دينى در خود بروز نداده و يا هيچ كارى نكرده است كه بتوان آن را به عنوان تمهيدى براى زندگى پس از مرگ او به حساب آورد. به عكس در تاريخ بشر نمى‏توان هيچ قبيله‏اى يافت كه به گونه‏اى دين نداشته باشد، حتى بوته كاران نواحى مركزى استراليا و هنديهاى پاتاگونيا(25) كه داراى ابتدايى‏ترين اشكال موجود زندگى بشرى هستند نيز به نوعى به عالم ارواح اعتقاد دارند و به نوعى پرستش مى‏كنند (هيوم، 1369).

دين‏پژوهان معمولاً اديان را در سه بخش: اديان ابتدايى، اديان باستان و اديان پيشرفته تقسيم مى‏كنند. با بررسى و مطالعه تاريخى و تطبيقى اين اديان و هم‏چنين اديان بزرگ جهان مانند زرتشت، يهود، مسيحيت، اسلام و اديان شرقى و هندى اين نتيجه به دست مى‏آيد كه عناصر مشتركى در آنها وجود دارد كه مى‏توان از آن با عنوان «جهت‏گيرى مذهبى عمومى» ياد كرد. برخى مانند استاد مطهرى با تعبير مشابهى اشاره به دين واحد يا اشتراك اديان دارند: «از نظر قرآن دين خدا از آدم تا خاتم يكى است. همه پيامبران اعم از پيامبران صاحب شريعت و پيامبران غير صاحب شريعت به يك مكتب دعوت مى‏كرده‏اند. اصول مكتب انبيا كه دين ناميده مى‏شود يكى بوده است. تفاوت شرايع آسمانى يكى در سلسله مسايل فرعى و شاخه‏اى بوده كه برحسب مقتضيات زمان و خصوصيات محيط و ويژگيهاى مردمى كه دعوت مى‏شده‏اند متفاوت مى‏شده و همه شكلهاى متفاوت و اندامهاى مختلف يك حقيقت و به سوى يك هدف و مقصد بوده است. ديگر در سطح تعليمات بوده كه پيامبران بعدى به موازات تكامل بشر، در سطح بالاترى تعليمات خويش را كه همه در يك زمينه بوده القا كرده‏اند... قرآن كريم دين خدا را از آدم تا خاتم يك جريان پيوسته معرّفى مى‏كند و يك نام روى آن مى‏گذارد و آن «اسلام» است يعنى حقيقت دين داراى ماهيتى است كه بهترين معرّف آن لفظ اسلام است، اِنَّ الدِّينَ عِنْدَاللّهِ الاِْسْلام» (مطهرى، مقدمه‏اى بر جهان‏بينى اسلامى، ص165).

هنگامى كه به صورت عينى به مطالعه اديان مى‏پردازيم، عملاً با يك سلسله عناصر مشترك مواجه مى‏شويم كه مى‏توان آنها را اصول عمومى ديندارى ناميد. آن عناصر عبارتند از: خداشناسى و يكتاپرستى، نيكوكارى و دستگيرى از ضعفا، راستى و درستكارى و دروغ نگفتن، پاكدامنى، دزدى نكردن و رشوه نگرفتن، وفاى به عهد، مراعات پاكيزگى و طهارت، عبادت و استعانت از خداوند با نماز و دعا، نيازردن حيوانات بى‏آزار، احترام به پدر و مادر، آنچه برخود نمى‏پسندى به ديگران روامدار، ميانه‏رو و معتدل بودن، محبت به يكديگر و خدمت به خلق، تقوى و پرهيزكارى، بى‏گناه را نكشتن، آباد كردن جهان، ياد كردن از مردگان با خيرات براى ارواح ايشان، اعتقاد به (نوعى) پاداش و كيفر پس از مرگ و معاش از راه درست (هيوم، 1369).

بنابراين، يكى از منابع مطالعاتى ما جهت ساخت آزمون جهت‏گيرى مذهبى همين مواد و عناصر مشترك اديان است.

2ـ1) تعريف دين: به نظر مى‏رسد در مجموعه تعاريف دو روى‏آورد كلى وجود دارد؛ روى‏آورد اول دين را با تأكيد بر تحقق آن در انسان و آثار روان‏شناختى و يا احيانا آثار اجتماعى آن تعريف مى‏كند. اين تعريف از دين با معناى لغوى فرانسوى دين يعنى «رليژيون»(26) تناسب دارد و احتمالا به همين دليل اين تعريف در ميان انديشمندان غربى بيشتر شايع است. در همين روى‏آورد نيز هر يك از انديشمندان به يك بُعد آن بيشتر توجه كرده‏اند مثلا بُعد شناختى، عاطفى و احساسى و يا ابعاد رفتارى و آثار اجتماعى آن. اين روى آورد با معانى دين در زبان فارسى و عربى كمتر انطباق دارد و با معناى «تدين» در عربى و «ديندارى» يا «دين ورزى» در زبان فارسى بيشتر منطبق است. در اين قسمت جامعترين تعريف از مايكل پترسون است. از نظر وى «دين متشكل از مجموعه‏اى از اعتقادات، اعمال و احساسات (فردى و جمعى) است كه حول مفهوم حقيقت غايى سامان يافته است» (پترسون و ديگران، 1367).

روى‏آورد دوم دين را به عنوان يك پديده مستقل از انسان در نظر مى‏گيرد. اين نگاه با معناى شريعت قرابت دارد و با موارد استعمال دين در زبان فارسى (مانند دين يهودى، دين اسلام و...، شما داراى چه دينى هستى؟ و...) نيز سازگار است. دين در زبان عربى در اصل به معناى جزا و طاعت است، ليكن استعمال آن در مورد قانون و شريعت (به اعتبار آنكه طاعت و انقياد در آن ملحوظ است) نيز بسيار است. از جمله در قرآن در مواردى از قبيل: (انعام، آيه 161، حج، آيه 78، بقره، آيه 256 و توبه، آيه 33) واژه دين در اين معنا به كار رفته است. بنابراين همان‏طور كه از كتب لغت استفاده مى‏شود، دين به معناى آيين، كيش و راه و روش مى‏آيد. در روى آورد دوم مناسبترين تعريف از ملكيان است. به عقيده وى دين عبارت است از: «مجموعه گزاره‏هاى معتبرِ به جا مانده از مرجع يا مراجعِ فوقِ سؤال يك دين» (ملكيان، مجله نقد ونظر، ش2، 1374).

اين گزاره‏ها مى‏تواند در يك متن مشخص مكتوب باشد (مانند قرآن) و يا به صورت شفاهى از طرق معتبر نقل شده باشد. به هر حال دين در اصل بر همين مجموعه گزاره‏هاى خاص منطبق است و براى اشخاص معتقد به آن به صورت مجموعه اعتقادات، احساسات و اعمال خاص تجلى مى‏يابد.

3ـ1) ساختار دين: هنرى پوانكاره(27) در مذمت كاهش‏گرايى علم جديد، به سخره مى‏پرسد: آيا عالِم طبيعى‏اى كه فيل را از طريق ميكروسكوپ شناخته، معتقد است كه به قدر كفايت آن حيوان را مى‏شناسد؟... قطعا پاسخ مثبت ترديدآميز خواهد بود. همچنين مذهبى بودن پديده‏اى مذهبى فقط به شرط آنكه در جهت و وجه خاصش درك شود يعنى با مقياس مذهبى مورد مطالعه قرار گيرد، آشكار مى‏گردد. اگر بخواهيم با مقياسهاى صرفا فيزيولوژيكى، روان‏شناختى، جامعه‏شناختى، علم اقتصاد، زبان‏شناختى، هنر و غيره به مطالعه دين بپردازيم در حقش به امانت رفتار نخواهيم كرد. يعنى به غفلت، گوهر يگانه و غير قابل تأويل و تقليلش را كه همانا خصلت قدسى پديده مذهبى است از دست خواهيم داد (الياده، 1372).

با عنايت به توصيه پوانكاره مبنى بر پرهيز از هر گونه تقليل گرايى دين با استفاده از مقياسهاى علوم ديگر، مى‏توانيم ساختاردين را با توجه به آراء ويليام جيمز، آلستون، كينگ و ديگران به طور خلاصه در مقولات زير در نظر بگيريم:

1. نگرش ويژه به جهان: اعتقاد به عالم غيب، خداوند، موجودات فوق طبيعى و پذيرش جهان بينى عام.

2. تأثير امور ماوراء طبيعت در جهان: مشيت الهى به صورت غير ارادى در انسان به اشكال مختلف تجربه دينى، مكاشفه و رؤياهاى معنوى تحقق مى‏يابد.

3. جاودانگى انسان: باور به اينكه انسان داراى روح جاودانه، ازلى و ابدى است.

4. مكتوبات مقدس: كتب آسمانى و مأثورات مؤسسان دين راه و رسم دين‏دارى را بيان مى‏كنند.

5. مفاهيم رستگارى و قانون اخلاقى: كه مصوب از ناحيه خداوند است و امور اخلاقى را بيان مى‏كند.

6. امور مقدس: مكانها، زمانها و اشياء مقدس كه داراى آداب مذهبى خاصى هستند.

7. بعد عقلى ايمان: معرفت نسبت به عقايد دينى و سيره مؤسسان و قديسان، انديشه در دين، اسطوره‏ها، نمادها و رمز و رازهاى آن.

8. جنبه عاطفى و احساسى ايمان: حالت نيايش، آرامش، احساسات دينى خاص مانند خوف، خشيت، بهجت... و احساس گناه.

9. جنبه‏هاى عملى ايمان: نذر، قربانى، نماز و مناسك دينى، عبادات مختلف، رفتن به زيارتگاهها و معابد.

10. گروه اجتماعى مؤمنان: در رأس و پيشاپيش آنان روحانيان و كاهنان قرار دارند و ساير افراد متناسب با مرتبه ايمانى خود قرار مى‏گيرند.

4ـ1) ساختار آموزه‏هاى اسلام: از آنجا كه طبقه‏بنديهاى متعدد انديشمندان اسلامى، از جهاتى مناسب با اين پژوهش نيست، با استفاده از تجارب و طرحهاى گفته شده بايد طبقه‏بنديى ارائه كنيم كه از يك طرف نسبتا جامع و منطبق بر مجموعه آموزه‏هاى اسلام در مورد ديندارى يك مسلمان باشد و از طرف ديگر قابليّت كمى شدن و تبديل به يك پرسشنامه يا آزمون روان‏شناختى را داشته باشد.

آزمون جهت‏گيرى مذهبى در طبقه‏بندى انواع آزمونهاى روانى در مجموعه آزمونهاى شخصيت و ديگر خصوصيات عاطفى قرار مى‏گيرد، مانند آزمون خودشناسى، رغبتها و بازخوردها. از اين‏رو براى تقريب به مقصود مى‏توانيم از دياگرام سلسله مراتب عوامل شخصيت كمك بگيريم (ماى لى، 1368). به‏ويژه بر حسب نظر آيسنك(28) و گيلفورد(29) نظام ميان عوامل شخصيت را به ترتيب از واكنشهاى اختصاصى (جزيى و معين) تا واكنشهاى عادى (رگه‏هاى(30) سطحى)، عوامل نخستين (رگه‏ها) و عوامل مرتبه دوم (ريختها(31)) برقرار مى‏سازيم (ماى لى، 1368). بنابراين احتمالاً مى‏توانيم از لحاظ نظرى مجموعه ويژگيهايى كه جهت‏گيرى مذهبى را در يك فرد نشان مى‏دهد، مشابه با تحليل عوامل شخصيت و بر مبناى الگوى سلسله مراتبى ارائه كنيم.

از جهت ديگر بر مبناى تعريف سالواتور مدى(32) از شخصيت «مجموعه خصلتها(33) و گرايشها(34) كه وجوه اشتراك و تفاوتهاى رفتار روان‏شناختى افراد (افكار، احساسات و اعمال) را تعيين مى‏كند كه استمرار زمانى دارند و نيز ممكن نيست به سادگى آنها را به عنوان نتيجه اختصاصى فشارهاى اجتماعى و زيست‏شناختى موقتى فهم كنيم» و بر اساس دياگرامى كه از بخشهاى شخصيت عرضه مى‏كند.

نمودار دياگرام بخشهاى مختلف شخصيت

مى‏توانيم «ايمان» را به عنوان گرايش هسته‏اى در جهت گيرى مذهبى بدانيم كه در حقيقت كليد واژه اصلى ديندارى در متون دينى نيز هست (آذربايجانى، 1375).

حال اگر با تحليل متون دينى اسلام (قرآن و روايات معتبر)، واژه ايمان و كلمات داراى ميدانهاى معنايى نزديك به آن مانند «اسلام»، «تقوى»، «دين»، «هدايت» را بررسى كنيم و مجموعه رفتارها و رگه‏هايى (خصايل) كه از يك مؤمن يا ديندار متوقّع است را ملاحظه نماييم، مى‏توانيم به مقصود مورد نظر در اين پژوهش نزديك شويم. به عقيده نگارنده دسته‏بندى مورد نظر مى‏تواند به صورت كلى ارائه گردد:

در اين طبقه‏بندى «ايمان» گرايش هسته‏اى است كه جهت‏گيرى كلى زندگى را مشخص مى‏كند و در سه حوزه اساسى دين يعنى اصول دين، فروع دين و اخلاق ظهور و بروز مى‏يابد. مقولات اساسى كه مجموعه ويژگيهاى مؤمن از ديدگاه اسلام در آن قرار مى‏گيرد، عبارتند از: انسان و خدا، انسان و آخرت، اولياى دين، انسان و دين، بدن و قواى زيستى، امور اقتصادى، روابط اجتماعى، خانواده، انسان و طبيعت، و بالاخره اخلاق فردى. اين مقولات در حقيقت عامل مرتبه دوم شخصيت است كه هر يك مجموعه‏اى از رگه‏ها و خصايل نزديك به هم را در خود جاى مى‏دهد (در نمودار بالا مشخص شده).

همانطور كه غريزه جنسى و پرخاشگرى هسته نظريه شخصيت از ديدگاه فرويد و خودشكوفايى يا تحقق خود هسته نظريه مزلو و راجرز است (مدى، 1989)، در اينجا نيز مى‏توانيم «ايمان» را به عنوان هسته نظريه شخصيت كه جهت‏گيرى مذهبى را سامان مى‏دهد در نظر بگيريم و بپذيريم. بديهى است كه اثبات و تبيين اين نظريه نيازمند مباحث تفصيلى است كه از حوصله اين مقال خارج است.

5ـ1) آزمونهاى مذهبى: برخى بر اين اعتقادند كه مباحث دينى و روان‏شناسى علمى را نمى‏توان با يكديگر قابل مقايسه دانست. ممكن است مشابهتى بين مطالب وجود داشته باشد، ولى به لحاظ روش‏شناسى، داده‏ها از دو فرايند متفاوت فراهم آمده‏اند و نمى‏توان آنها را به يكديگر ارجاع داد. از طرف ديگر، نظام دينى، بيش از هر چيز يك سبك زندگى است و بنابراين مطالب آن كلّيتر و جامعتر از آن است كه بتوانيم آن را در قالب يك نظريه روان‏شناختى به معناى امروزى ارائه دهيم. ون كام(35)، مرتن(36)، و آدن(37) قاطعيّت بيان مى‏كنند كه ابعاد معنوى را نمى‏توان از طريق روان‏شناسى توضيح داد يا آنها را در قالب موضوعهاى روان‏شناختى عرضه و يا يكى را جايگزين ديگرى كرد، اما مى‏توان معنويت را به عنوان مكمّل و گسترش دهنده علم در نظر گرفت (پروپست، 1988).

در مقابل، بسيارى از روان‏شناسان عملاً دين و پديدارهاى دينى را وارد عرصه‏هاى علمى و كمّى كرده‏اند و بدون اينكه مدعى احاطه و ارائه آن به طور جامع و كامل باشند، مقياسها و آزمونهايى را جهت اندازه‏گيرى ابعاد مختلف دين عرضه كرده‏اند. بديهى است همان‏طورى كه در مقولاتى مانند هوش، شخصيت و... آزمونهاى روانى و ابزار سنجش سير تحولى ـ تكاملى خود را طى كرده است، در زمينه آزمونهاى مذهبى نيز همين روند مشاهده مى‏شود. در اينجا روشهاى مختلف آزمونهاى مذهبى را مرور مى‏كنيم:

روشهاى غير مستقيم: مانند شمارش تعداد افرادى كه عضو گروهها يا انجمن‏هاى مذهبى بودند، فعاليتهاى كليسايى، حضور در كليسا در روزهاى يكشنبه، خواندن كتاب مقدس و ادعيه و ... . (آلپورت، 1937). كوك(38) و سليتز(39) روشهاى سنجش غيرمستقيم را شامل اين موارد مى‏دانند: گزارش شخصى در مورد باورها، احساسات و رفتار (بدون سؤال كردن)؛ واكنشها و تعابير فرد كه مرتبط با باز خورد مذهبى است؛ مشاهده رفتارهاى آشكار فرد و استنباط باورها و عقايد وى ؛ كنشهاى فرد در مورد انجام تكاليف مذهبى و نيز سنجش واكنشهاى فيزيولوژيكى فرد در قبال موضوعاتى كه پيش زمينه اعتقادى دارند.

پرسش‏نامه‏هاى ابتدايى: استفاده از پرسش‏نامه از جمله قديمى‏ترين روشهاى مطالعه روان‏شناسى مذهب به شمار مى‏رود. در دهه‏هاى 1950 و 1960 در امريكا حدود 46% مطالعات و تحقيقات در اين زمينه به روش پرسش‏نامه اختصاص داشت. (كلاسنر، 1964). پرسشنامه به دو صورت انجام مى‏پذيرد: كوتاه و بلند. در پرسش‏نامه كوتاه يكى دو سؤال مطرح مى‏شود مانند: آيا به خدا و زندگى پس از مرگ ايمان داريد؟ چقدر به كليسا مى‏رويد؟ استارباك(40) و ليوبا(41)، جمعى از دانشمندان مشهور امريكايى را در رشته‏هاى مختلف به عنوان نمونه برگزيد و با نوشتن نامه سؤالات فوق را از آنان پرسيد و به تحقيق و مطالعه خود ادامه داد.

در پرسش‏نامه بلند ويژگيهاى روان‏شناختى مختلف مورد سؤال واقع مى‏شود. اين پرسش‏نامه، از پرسش‏نامه كوتاه با ارزش‏تر است، زيرا تعداد سؤالات بيشتر است و در نتيجه اعتبار و پايايى آن بيشتر خواهد بود. (ولف، 1991).

آزمون ترستون: چاو(42) و ترستون(43) با استفاده از روش پايايى دو نيمه‏اى و اسپيرمن چند پرسش‏نامه تنظيم كردند كه برخى 45 سؤال داشت و روان‏شناسان مذهبى در پژوهشهاى خود از آنها استفاده كرده‏اند. پرسش‏نامه‏هاى «مقياس نگرش به خدا»(44) و «نگرش به كتاب مقدس(45)» آنها از آن جمله‏اند.

تحليل عاملى و چند محورى يا يك محورى بودن عقايد مذهبى: برخى با استفاده از تحليل همبستگيهاى موجود ميان اجزاء يا ماده‏هاى يك پرسش‏نامه يا آزمون، تركيب عاملى مواد را تعيين مى‏كنند و با توجه به ضريب عاملى هر ماده مى‏توان به نامگذارى عاملها و تركيب عاملى يك مجموعه كه در اصل پديده‏هاى كمّى و آمارى هستند، پى برد. در مقابل، برخى معتقدند كه مذهبى بودن، عاملى مشخص و يگانه در رفتار و اعتقادات آدمى است. ترستون دريافت كه نشانه‏هاى رفتارى از قبيل شركت در مراسم كليسا، اعتقاد به خدا و انجام اعمال مربوط به روز يكشنبه با همديگر تشكيل يك مجموعه روانى و اجتماعى رامى‏دهند كه همان سنت گرايى يا مذهبى بودن است (ترستون 1934 به نقل از ولف، 1991).

آزمون آلپورت: آلپورت (1950) جهت‏گيرى مذهبى درونى و بيرونى را مورد سنجش قرارداد و پرسش‏نامه‏اى بيست ماده‏اى جهت آزمون تنظيم كرد. آلپورت، جهت‏گيرى مذهبى درونى را چنين توضيح مى‏دهد: اين افراد انگيزه اصلى اعتقادات خود را به صورت انتزاعى از مذهب مى‏دانند، نيازهاى ديگر اين افراد كه در درجه دوم اهميت است عقايد و مذهبِ آنها را تحت تأثير قرار نمى‏دهد. بر آورده شدن اين نيازها را هم در ضمن اعتقادات مذهبى ممكن مى‏دانند. افراد مذهبى با اين ويژگى سعى دارند كه مذهب مورد اعتقاد خود را درونى سازند و آن را در زندگى خود به كمال برسانند و دستورهاى مذهبى را هم هر چه كاملتر انجام دهند. اينها افرادى هستند كه با الگوى رفتارى و اعتقادى مذهبشان زندگى مى‏كنند (آلپورت وراس، 1967 به نقل از ولف، 1991). بر اساس نظريه آلپورت، مذهب درونى مذهبى فراگير، درونى و داراى اصول سازمان يافته است. در حالى كه مذهب بيرونى، امرى خارجى و ابزارى است كه براى ارضاى نيازهاى فرد از قبيل مقام و امنيت مورد استفاده قرار مى‏گيرد. البته آلپورت تصور مى‏كرد دو جهت‏گيرى مختلف مذهبى در دو بعد متضاد يك پيوستار قرار مى‏گيرند.

مدلهاى چند بعدى آزمون باورها و رفتارهاى مذهبى: بسيارى از روان‏شناسان مذهبى ديدگاه چند بعدى را در جهت‏گيرى مذهبى تأييد مى‏كنند. و ون هو گل(46) سه جزء مهم را در مذهبى بودن تشخيص داد: 1) جزء سنتى يا تاريخى(47) كه عمدتا به حواس، تجسم ذهنى و حافظه بستگى دارد و در دوران كودكى ايجاد مى‏شود. 2) جزء عقلانى يا نظام‏مند(48) كه همراه با ايجاد توانمندى براى تفكر و انديشه و توانايى براى مباحثه و تفكر انتزاعى به وجود مى‏آيد و دارنده آن، ويژگيهاى منطقى و كلامى دارد. 3) شهودى و ارادى(49) كه نمايانگر پختگى تجارب درونى و اعمال بيرونى است (ولف، 1991).

به نظر مى‏رسد در جزء سوم، تلفيق ابعاد شهودى و ارادى به معناى اعمال خارجى چندان قابل توجيه نباشد و از اين‏رو پرات(50) طرح چهار عنصرى ارائه كرده است: سنتى، عقلانى، عرفانى و عملى يا اخلاقى.

گلاك(51) يك طرح پنج جزئى ارائه داده كه بسط بيشترى دارد: مناسكى (آيين‏ها و اعمال مذهبى)، منطقى و عقلى (معرفت يا دانش مذهبى)، ايدئولوژيكى (التزام به باورهاى مذهبى)، تجربى (ناظر به احساسهاى مذهبى) و پيامدى يا كاربردى (تأثير كلى مذهب بر زندگى) (ولف، 1991).

جدول: 1) عناصر و جنبه‏هاى مختلف مذهب از نظر هوگل، گلاك و پرات
هوگل پرات گلاك
1. سنتى ـ تاريخى 1. سنتى 1. مناسكى (اعمال مذهبى)
2.عقلى‏ـمنطقى(كلامى) 2. عقلانى 2. منطقى وعقلى (دانش مذهبى)
3. شهودى ـ ارادى 3. عرفانى 3. تجربى (احساسهاى مذهبى)
4.عملى(اخلاقى) 4. ايدئولوژيكى (التزام به‏باورهاى مذهبى)
5. پيامدى (كاربرد مذهب در زندگى)

فالكنر(52) و ديونگ(53) با تعريف ابعاد پنجگانه گلاك به صورت عملياتى، براى هر كدام چهار يا پنج سؤال در مقياسهاى جداگانه تنظيم كردند و با استفاده از روش مقياس سازى تراكمى، همبستگى ميان مقياسها را از 36% تا 58% به دست آوردند. (ولف، 1991).

برخى روشهاى ديگر: از روش «تحليل محتوا(54)» براى بررسى محتواى آشكار پيامهاى موجود در يك متن استفاده مى‏كنند. كو(55) از اين روش جهت تحليل محتواى 1100 دعا و سرود روحانى استفاده كرد تا عوامل خلق و خويى را در تجارب مذهبى شناسايى كند (براون، 1987).

«مطالعه بالينى فرد(56)» روش ديگرى است كه براى مطالعه افرادى كه شديدا متعهد و ملتزم به مذهب هستند (مانند روحانيون) استفاده شده است. (باورز، 1968)

روش «فراتحليل(57)» مقالات و مطالعات منتشر شده در زمينه مذهب، جديدترين روش مورد علاقه پژوهشگران است. مثلاً براى نشان دادن اينكه ايثارگرى يكى از مهمترين مؤلفه‏هاى وابسته به جهت‏گيرى درونى مذهبى است از اين روش استفاده شده است؛ برگين(58) نيز با استفاده از اين روش نشان داد تأثير مذهب بر تقويت بهداشت روانى بسيار زياد است. هدف فراتحليل شيوه‏اى براى تركيب تحقيقات گذشته با استفاده از روشهاى آمارى است. گلاس (1977) فرا تحليل را چنين توضيح مى‏دهد: روى آوردى كه به ادغام و تركيب تحقيقات تحت عنوان «فراتحليل» توجه دارد چيزى بيش از روشى براى تحليل داده‏ها نيست كه در آن داده‏هاى متعلق به تجارب افراد به صورت كمّى خلاصه مى‏شود... اصل اساسى و عملى در فرا تحليل عبارت است از: تركيب نتايج تحقيقات مختلف و متعدد و استخراج نتايج جديد و منسجم و حذف آنچه موجب سوگيرى در نتايج نهايى است (دلاور، 1374). سنجش آيين‏ها و نمادهاى مذهبى نيز روش ويژه‏اى است كه به مراسم و اماكن مذهبى توجه دارد. گريفيت(59) و ديگران نشان دادند كه مشاركت در مراسم مذهبى و عبادات (مانند نماز) نتايجى مانند روان درمانگرى رسمى در پى دارد. تخليه هيجانى و شركت در مراسم جمعى مذهبى باعث كاهش تنش و رهايى از پريشانى‏هاى عاطفى مى‏گردد. فضاى روان شناختى اماكن مقدسه و معمارى مذهبى (ساختار فيزيكى اماكن مقدسه)، سبب بروز تصويرپردازيهاى ذهنى خاصى در افراد مى‏گردد كه بيانگر پيچيدگى نظام مفهومى انديشه‏ها، باورها، ارزشها و احساسهاست. عبادتگاههاى مذهبى هشيارانه برخى ارزشهاى خاص را از طريق سبك معمارى خود تقويت مى‏كنند (لوين 1996 به نقل از جان بزرگى، 1378).

آزمونهاى مذهبى در ايران: عليرغم وجود فرهنگ قوى مذهبى در ايران، ابزار سنجش مذهبى قبل از انقلاب اسلامى سال 1357 بسيار اندك است كه احتمالاً به علت توجه اندك به روان‏شناسى از بعد پژوهشى است.

.I پرسش‏نامه نگرش مذهبى توسط احمدى علوان آبادى (1352) ساخته شده و بر مبناى فرافكنى است. اين پرسش‏نامه مشتمل بر بيست پرسش پركردنى و پنج سؤال حكايت است.

.II پرسش‏نامه نگرش‏سنج مذهب كه توسط گلريز (1353) تهيه شده و برداشتى از آزمون آلپورت است. داراى 25 سؤال است و پايايى آن از طريق همبستگى با آزمون آلپورت 80% به دست آمده است.

.III پرسش‏نامه خودشناسى و چارچوب مذهبى (اسلامى) ـ اجتماعى به وسيله جان بزرگى (1378) ارائه شده. منابع آن قرآن و نهج‏البلاغه است و داراى صد سؤال است. (چهل ماده آن مربوط به آزمون كتل و براى تشخيص اضطراب است). پايايى آن 77/0 از طريق آلفاى كرونباخ به دست آمده و عامل گرايش به مذهب و عدم آن را مى‏سنجد.

.IV مقياس اندازه‏گيرى نگرش مذهبى توسط خدايارى فرد و ديگران (1378) تهيه شده و داراى 44 سؤال است. آلفاى كرونباخ، پايايى آن را 96/0 نشان مى‏دهد. اين پرسش‏نامه نگرش مذهبى را در شش مقوله عبادات، اخلاقيات، اثر مذهب بر زندگى، مباحث اجتماعى، باورها و رابطه علم و دين مى‏سنجد.

.V مقياس جهت‏گيرى مذهبى كه به وسيله بهرامى (1378) ساخته شده و اعتبار آن با روش دو نيمه‏سازى گاتمن 91/0 گزارش شده است. اين آزمون در نهايت با 45 سؤال، موضوعاتى نظير اعتقاد به خدا و روز جزا، اعتقاد به يارى نيازمندان و... در پنج مقوله رابطه انسان با خدا، با خويشتن، با ديگران، با دنيا و با آخرت ترسيم شده است. پرسشنامه‏هاى مذهبى ديگرى نيز توسط جامعه‏شناسان تهيه شده كه از آنها صرف‏نظر مى‏كنيم.

2) روش تحقيق
اين تحقيق به طور كلى از نوع تحقيقات بنيادى (در مقابل تحقيقات كاربردى) است كه هدف آن استخراج و اكتشاف ديدگاه اسلام درباره جهت‏گيرى مذهبى است. در اين بخش با روش كتابخانه‏اى اطلاعات مورد نياز از منابع اسلامى (قرآن و روايات معتبر) گردآورى مى‏شود.

در تقسيم‏بندى ديگر مى‏توان روش تحقيق در اين پژوهش را از نوع «توصيفى»(60) (در مقابل روش تحقيق تاريخى، تجربى، علّى و...) دانست كه با استفاده از منابع معتبر اسلام (قرآن و احاديث)، آموزه‏هاى اسلام در مورد موضوع جهت‏گيرى مذهبى و خصوصيات لازم براى يك فرد مؤمن و ديندار به صورت توصيفى جمع آورى، دسته بندى و تلفيق شده است.

از آنجا كه محصول نهايى اين پژوهش، تهيه و ارائه يك پرسش‏نامه يا آزمون جهت‏گيرى مذهبى است كه مستلزم ارزيابى اعتبار و پايايى آن به صورت ميدانى است، مى‏توانيم روش تحقيق در بخش دوم پژوهش را «زمينه‏يابى»(61) يا روش تحقيق پيمايشى بدانيم. «تحقيق زمينه يابى به منظور كشف داده‏ها يا اطلاعاتى به كار برده مى‏شود كه از طريق آنها مى‏توان روابط بين متغيرها را مورد بحث و بررسى قرار داد... تحقيق زمينه يابى غالباً زمانى به كار برده مى‏شود كه محقق قصد جمع‏آورى اطلاعاتى، نظير درصد افرادى كه موافق يا مخالف يك عقيده مشخص هستند، را دارد... در روشهاى زمينه‏يابى براى جمع‏آورى اطلاعات از كليه آزمودنيهاى يك نمونه، از ابزار جمع‏آورى اطلاعات (مصاحبه يا پرسشنامه) استفاده مى‏شود» (دلاور، 1373).

هرچند در اين پژوهش هدف كشف رابطه ميان متغيرها نيست، امّا براى اعتباريابى پرسش‏نامه بايد تقريبا تمام مراحل روش زمينه يابى را انجام دهيم. يعنى پس از تدوين پرسش‏نامه، ابتدا در يك نمونه جمعيتى محدود، پرسش‏نامه را پيش آزمون كنيم و سپس بعد از انجام اصلاحات، آن را در نمونه وسيع‏ترى اجرا كرده و داده‏هاى تحقيق را تحليل و ارزيابى كنيم.

1ـ2) جامعه آمارى: در اين تحقيق، جامعه آمارى، دانشجويان دانشكده‏هاى علوم تربيتى و زبان در مقطع كارشناسى دانشگاه تهران و دانشجويان مقطع كارشناسى دانشگاه آزاد تهران واحد شمال و طلاب سال‏هاى اول تا ششم حوزه علميه قم است. كه در سال تحصيلى 80-1379 در اين مراكز علمى مشغول به تحصيل بودند.(62)

2ـ2) گروههاى نمونه: با توجه به آنكه هدف اصلى پژوهش، ارزيابى پايايى و اعتبار آزمون به صورت عملى و ميدانى است، تمركز بيشتر در مورد استخراج همسانى درونى آزمون به وسيله ضريب آلفاى كرونباخ و نيز مقايسه گروههاى حوزوى و دانشگاهى براى بررسى اعتبار آزمون بوده است. بر اين اساس گروههاى نمونه به صورت تصادفى از دانشگاه تهران (دانشكده‏هاى علوم تربيتى و زبان)، دانشگاه آزاد (واحد تهران شمال) و طلاب حوزه علميه قم (سه مدرسه) انتخاب شده‏اند. شايان ذكر است كه در اين پژوهش صرفا ساخت آزمون مورد نظر است و هنجاريابى آن در سطوح مختلف مى‏تواند به عنوان مراحل بعدى پژوهش در نظر گرفته شود.

3ـ2) تدوين پرسشنامه: پس از جمع‏آورى اطلاعات و مواد خام مورد نياز و بررسى و دسته‏بندى آنها، مراحل ذيل جهت تدوين پرسشنامه به صورت علمى طى شد:

.I تهيه مقولات: با نگاهى به كارهاى گذشته و آزمونهاى مذهبى، مهمترين و مشهورترين مقوله بندى‏هاى مذهب از هوگل، پرات و گلاك است كه دراين بين ابعاد پنجگانه گلاك (مناسكى، عقلى، تجربى، ايدئولوژيكى و پيامدى) كاملتر از موارد ديگر است، ليكن به جهت عدم جامعيت آن (ابعاد اخلاقى را در بر نمى‏گيرد) و تداخل برخى ابعاد (مانند ايدئولوژيكى و پيامدى)، از اين طبقه بندى صرف‏نظر كرديم. با توجه به آزمونهاى مذهبى داخلى (متناسب با اسلام و فرهنگ بومى) و بويژه با عنايت به آموزه‏هاى اسلام، به نظر مى‏رسد، مقولات دهگانه تا حدى مى‏تواند مقصود مورد نظر را تأمين كند. اين مقولات از حرف A تا Jمشخص و از يكديگر متمايز شده‏اند:

1. رابطه انسان و دين به طور كلىA

2. مقوله رابطه انسان و خداB

3. رابطه انسان و آخرتC

4. اولياى دينD

5. اخلاق فردىE

6. روابط اجتماعىF

7. معيشتG

8. خانوادهH

9. ابعاد جسمىI

10. انسان و طبيعتJ

.II تهيه سؤالات هر مقوله: با توجه به منابع اسلامى (آيات و روايات) و با عنايت به اينكه هر يك از مقولات به طور تقريبى چه وزنى از جهت‏گيرى مذهبى و ديندارى را در منابع اسلامى به خود اختصاص مى‏دهد تعداد سؤالاتى از 5 تا 17 ماده براى هر يك از مقولات تدوين شد و مجموعاً 90 ماده حاصل گشت.

.III تدوين پرسش‏نامه نود سؤالى: در اين مرحله با تركيب تصادفى سؤالات و درهم ريختن آنها، در مجموع، يك پرسشنامه نود سؤالى تهيه شد ضمناً هر سؤال به صورت چهارگزينه‏اى از كاملاً موافقم تا كاملاً مخالفم در پاسخنامه درج شده است.

.IV ارزيابى اعتبار محتوا: به منظور بررسى اعتبار محتواى پرسش‏نامه و اينكه آيا اين پرسش‏نامه يا آزمون نمونه‏هاى معرف از حوزه رفتار مورد نظر (جهت‏گيرى مذهبى اسلامى) را در بر مى‏گيرد و از جامعيت لازم برخوردار است يا نه؟ پرسش‏نامه را به همراه يك برگه نظر سنجى چهارگزينه‏اى براى ده مقوله به صورت جداگانه و يك سؤال كلى براى سنجش كلى پرسشنامه، براى پانزده نفر از كارشناسان مباحث اسلام (اساتيد حوزه علميه قم) فرستاده شد كه اعتبار محتوايى آن در حدود 775/0 ارزيابى گرديد.

.V پرسش‏نامه هفتاد سؤالى: پس از بررسى پايايى پرسش‏نامه نود سؤالى به وسيله ضريب آلفاى كرونباخ در يك نمونه 175 نفرى از طلاب و دانشجويان، تعدادى از سؤالات حذف گرديد و در نهايت يك پرسش‏نامه هفتاد سؤالى به وجود آمد كه جهت‏گيرى مذهبى را در دو مقوله كلى عقايد ـ مناسك و اخلاقيات مى‏سنجد.

تعدادى از سؤالات پرسشنامه نهايى بدين‏قرار است:

1. من راه خوشبختى و سعادت خود را فقط در دين مى‏جويم.

2. هميشه نسبت به وعده‏ها و قولهايى كه مى‏دهم پاى‏بندم.

3. لزومى ندارد همسر مورد انتخاب من حتما مذهبى باشد.

4. دين باعث گسترش خرافات در ذهن انسان مى‏شود.

5. نسبت به حيات پس از مرگ ترديد دارم.

6. در صورتى كه مسافر يا مريض نباشم، در ماه رمضان روزه مى‏گيرم.

3) تجزيه و تحليل آمارى
1ـ3) توصيف داده‏ها: ميانگين، انحراف استاندارد و ساير مشخصات نمرات عامل (1(R، (2(R و (R)براى سه گروه اصلى (حوزه علميه قم، دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد تهران ـ شمال) در جدول زير مشخص شده است:

جدول 2) توصيف داده‏هاى آمارى به تفكيك گروهها

نتايج مندرج در جدول 2 در مورد عامل (1(R (عقايد - مناسك) نشان مى‏دهد كه گروه حوزه علميه بالاترين نمرات و گروه دانشگاه آزاد پايين‏ترين نمرات را به دست آورده است. (به ترتيب 23/149،95/131 و 59/125). به دليل متغير بودن حجم نمونه سه گروه، مقايسه انحراف استاندارد و واريانس سه گروه امكان‏پذير نيست.

در مورد عامل (2(R (اخلاق) ميانگين نمرات در سه گروه بسيار نزديك به هم است (به ترتيب 95/78، 25/78 و 50/76). انحراف استاندارد سه گروه نيز نزديك به هم (06/8، 62/8 و 06/9) است، اما واريانس آنها از حوزه علميه كمترين مقدار و دانشگاه آزاد بالاترين مقدار است (به ترتيب 08/65، 32/74 و 08/82). به طور احتمالى مى‏توان گفت پراكندگى نمرات نيز همين ترتيب را دارد، اما به دليل تفاوت حجم نمونه‏ها نمى‏توان قضاوت قاطع كرد.

در مورد عامل (R) (جهت‏گيرى مذهبى اسلامى) ميانگين نمرات گروه حوزه علميه بالاترين مقدار و دانشگاه آزاد پايين‏ترين مقدار است (به ترتيب 44/228، 78/209 و 40/203).

در مورد پراكندگى نيز على‏رغم اختلاف حجم نمونه‏ها، به دليل تفاوت قابل ملاحظه ميان انحراف استاندارد سه گروه (63/16، 71/23 و 09/27) و واريانسهاى سه گروه (8/276، 3/562 و 2/734) مى‏توان گفت پراكندگى نمرات جهت‏گيرى مذهبى در گروه نمونه حوزه علميه كمتر از دانشگاه تهران و هر دو كمتر از دانشگاه آزاد تهران ـ شمال است. قضاوت دقيقتر پس از تحليل نتايج روشن خواهد شد.

2ـ3) بررسى اعتبار آزمون: براى بررسى اعتبار آزمون، از اعتبار سازه استفاده شده است. اعتبار سازه در اين جا بيانگر اين است كه آزمون بتواند تفاوت بين گروهها را نشان دهد و آنها را از هم متمايز سازد. به اين منظور ميانگين نمرات آزمودنى‏ها را در سه گروه مستقل (حوزه علميه قم، دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد) در مورد هر يك از عاملهاى (1(R، (2(R و (R) با هم مقايسه شد. در اين جا از روش تحليل واريانس يك طرفه استفاده شده است. نتايج در جدول 3 آمده است:

جدول 3) تحليل واريانس يكطرفه براى سه گروه نمونه

همان‏طور كه جدول نشان مى‏دهد، در مورد عامل (1(R هر سه گروه، دو به دو، تفاوت معنادار دارند (در سطح معنا دارى (000/0= a). در مورد عامل (2(R تفاوت معنا دارى مشاهده نمى‏شود (حتى در سطح معنادارى (05/0 a<). در مورد عامل (R) نيز تفاوت معنادار وجود دارد (در سطح معنادارى (000/0=a).

براى تفكيك معنادارى سه گروه به صورت متمايز از آزمون مقايسه‏هاى چندگانه شفه استفاده مى‏كنيم. نتايج در جدول 4 آمده است.

جدول 4) مقايسه‏هاى چند گانه شفه

در مورد (1(R (عقايد - مناسك) ميان هر سه گروه، دو به دو، تفاوت معنا دار وجود دارد (در سطح معنا دارى (ضريب آلفا معادل 000/0) و (ضريب آلفا معادل 044/0) در مورد (2 (R(اخلاق) هيچ گونه تفاوت معنا دار مشاهده نمى‏شود (ضريب آلفا بزرگتر از 05/0). در مورد (R)(جهت‏گيرى مذهبى اسلامى) در ميان گروههاى 1و 2(حوزه و دانشگاه تهران)، همچنين 2 و 3(حوزه و دانشگاه آزاد) تفاوت معنادار وجود دارد. اما ميان گروههاى 2و 3(دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد) تفاوت معنادار مشاهده نمى‏شود (ضريب آلفا بزرگتر از 05/0).

3-3) پاسخ به سؤال اصلى پژوهش. سؤال: آيا مى‏توان آزمونى (پرسشنامه‏اى) كه حائز شرايط علمى يك مقياس روان شناختى است و جهت‏گيرى مذهبى اسلامى افراد را مى‏سنجد، ارائه كرد؟

يافته‏هاى سه گانه پژوهش، به اين سؤال پاسخ مثبت مى‏دهند:

1. نتايج نظرات كارشناسان اسلامى اعتبار محتواى مقياس را ثابت مى‏كند (ميانگين نمرات كارشناسان به پرسشنامه به صورت درصدى = 775/0).

2. پايايى آزمون به وسيله آلفاى كرونباخ براى مقياس 1R (عقايد ـ مناسك) در حد بالا (ضريب آلفا معادل 947/0) و براى مقياس 2R (اخلاق) د رحد خوب (ضريب آلفا معادل 793/0) به دست آمد و از مجموع اين دو مقياس، آزمون R (جهت‏گيرى مذهبى اسلامى) كه مقولات عقايد، مناسك و اخلاق مبتنى بر ديدگاههاى اسلامى را مى‏سنجد به دست مى‏آيد.

3. اعتبار سازه مبتنى بر ايجاد تفاوت معنادار ميان گروههايى است كه در مورد اين ملاك خاص بايد متفاوت باشند. از آنجا كه شواهد بيرونى، تفاوت ميان طلاب و دانشجويان را در زمينه جهت‏گيرى مذهبى اسلامى نشان مى‏دهد؛ جدول 3 (تحليل و اريانس يك طرفه) و جدول 4 (مقايسه‏هاى چند گانه شفه) اعتبار سازه را تأييد مى‏كند. در مورد عامل 1 R(عقايد - مناسك) تفاوت ميان طلاب حوزه علميه قم با دانشجويان دانشگاه تهران و همچنين با دانشجويان دانشگاه آزاد معنادار است (ضريب آلفا معادل 000/0). در مورد R(جهت‏گيرى مذهبى اسلامى) نيز تفاوت ميان طلاب حوزه علميه قم با دانشجويان دانشگاه تهران و همچنين با دانشجويان دانشگاه آزاد معنادار است. (ضريب آلفا معادل 000/0).

بنابراين پاسخ سؤال اصلى پژوهش مثبت است و اعتبار و پايايى آزمون نشانه آن است كه حائز شرائط علمى يك مقياس روان‏شناختى است.

4-3) تفسير نتايج: همان‏طور كه در تحليل نتايج اشاره شد، جهت‏گيرى مذهبى اسلامى طلاب (به ويژه در بخش عقايد - مناسك) بالاتر از دانشجويان گزارش شده است. در تفسير روان شناختى اين تفاوت به چند موضوع مى‏توان اشاره كرد:

الف) از نظر انگيزشى، طلاب به ويژه در سالهاى اوليه تحصيل با انگيزه خاص فراگيرى اصول ديندارى به محيط حوزه وارد مى‏شوند و البته مطابق نظريه ميدانى لوين،(63) رفتار (و همچنين باورها و باز خوردها) به واسطه ميدانى كه در آن وجود دارد شكل مى‏گيرد. (خداپناهى، 1376).

ب) مطابق نظريه يادگيرى اجتماعى باندورا،(64) طلاب بيشتر در معرض مشاهده، تقليد و الگوگيرى از رفتارها و افرادى هستند كه از نظر جهت‏گيرى مذهبى و ديندارى در سطح بالاترى قرار دارند. (همان).

ج) برخى از پديدار شناسان دينى مانند ديلتاى، دين پژوهى را مشغله‏اى مى‏دانند كه به رشد دينى پژوهشگر هم مدد مى‏رساند (خرمشاهى، 1372). از اين‏رو اگر حوزه علميه و محل تحصيل طلاب را محل پژوهشهاى دينى بدانيم، مى‏توانيم بگوييم همين امر در شرايط مساوى به ديندارى بيشتر طلاب مى‏انجامد.

منابع فارسى
ـ آذربايجانى، مسعود (1375)، انسان مطلوب از ديدگاه اسلام و روان‏شناسى، مجله حوزه و دانشگاه، ش9، قم: پژوهشكده حوزه و دانشگاه.

ـ احمدى علوان آبادى، احمد (1352)، مقايسه‏اى در طرز فكر مذهبى كلاسهاى سوم و دبيرستانهاى اسلامى و غيراسلامى، پايان‏نامه كارشناسى ارشد، دانشگاه تهران.

ـ الياده، ميرچا (1372)، رساله در تاريخ اديان، ترجمه جلال ستارى، تهران: سروش.

ـ اليان، ميرچا (1374)، فرهنگ و دين، ترجمه زيرنظر بهاءالدين خرمشاهى، تهران: طرح نو.

ـ بهرامى احسان، هادى (1378)، بررسى مؤلفه‏هاى بنيادين سازش‏يافتگى در آزادگان ايرانى، پايان‏نامه دكترى روان‏شناسى تربيت مدرس تهران.

ـ پترسون، م. و ديگران (1376)، عقل و اعتقاد دينى، درآمدى بر فلسفه دين، ترجمه احمد نراقى و ابراهيم سلطانى، تهران: طرح نو.

ـ جان‏بزرگى، مسعود (1378)، بررسى اثربخشى روان درمانگرى كوتاه‏مدت...، پايان‏نامه دكترى روان‏شناسى، تهران: تربيت مدرس.

ـ خداپناهى، محمدكريم (1376)، انگيزش و هيجان، تهران: سمت.

ـ خدايارى فرد، محمد و ديگران (1378)، تهيه مقياس اندازه‏گيرى اعتقادات و نگرش مذهبى دانشجويان دانشگاه صنعتى شريف، تهران: دانشگاه صنعتى شريف.

ـ خرمشاهى، بهاءالدين (1372)، دين‏پژوهى، دفتر اول، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى.

ـ دلاور، على (1373)، روشهاى تحقيق در روان‏شناسى و علوم تربيتى، چاپ نهم، تهران: انتشارات پيام نور.

ـ گلريز، گلشن (1353)، پژوهشى براى تهيه نگرش مذهبى و رابطه بين نگرش مذهبى با ساير باز