دکتر محمد آذربایجانی

از آنجا که نوروفيدبک به تنظيم کارکرد مغز ميپردازد، لذا در ارتقاء توانمندي ها و مهارت هاي مختلف ذهني و شناختي مانند بهينه سازي تصميم گيري، افزايش خلاقيت، تقويت حافظه، افزايش تمرکز، کاهش استرس و اضطراب، افزايش هماهنگي جسم و بدن (بويژه در ورزشکاران)، افزايش توانمنديهاي هنري از جمله در موسيقي و ... تأثير فوقالعادهاي دارد. امروزه بسياري از شرکتها و سازمانهاي معتبر جهاني از جمله ناسا(سازمان علوم فضايي آمريکا) از اين روش و ساير روشهاي مبتني بر بيوفيدبک، به منظور بهينهسازي عملکرد پرسنل خود استفاده ميکنند.

تاريخچه نوروفيدبك

همه چيز در سالهاي دهه 1960 شروع شد. دكتر باري استرمان Barry Sterman، محقق دانشگاه UCLAكاليفرنيا، مشغول به انجام تحقيقاتي درباره فعاليت عصبشناختي مرتبط با خواب بود كه در خلال آن موفق به كشف امواج 14 هرتز در EEGمغز گربههاي مورد آزمايش گرديد.

اين امواج با كاهش تنش عضلاني در گربهها ارتباط داشتند و بعدها نام SMRبه خود گرفتند. دكتر استرمان و گروهش به تحقيقات خود ادامه دادند تا ببينند كه آيا گربهها در ازاي دريافت پاداش (شير)، توليد امواج SMRدر مغز خود را افزايش ميدهند يا خير؟ پاسخ مثبت و نتيجه رضايتبخش بود. به دنبال آن دكتر استرمان هدايت تحقيقاتي براي NASAرا برعهده گرفت كه در آن به ارزيابي سمي بودن سوخت موشك پرداخت (افرادي كه در معرض سوخت قرار ميگرفتند دچار حالات استفراغ، سردرد، افزايش دم و بازدم (هواگيري)، توهم و تشنج ميشدند).

دكتر استرمان گربهها را در معرض مقدار زيادي سوخت قرار داد و در آنها حالات استفراغ، سر و صدا، افزايش هواگيري، بزاقآوري، حملات تشنجي و مرگ را به دنبال هم مشاهده كرد. اما يك گروه از گربهها واكنش ديگري نشان دادند كه باعث تعجب گروه تحقيق شد. آنها توانستند وقوع حملات را در دوز بيشتري نسبت به دوز قابل تحمل براي گربههاي ديگر متوقف كنند.

گروه با مراجعه به سوابق گربهها دريافتند كه اين گروه از گربهها پيش از اين طي مطالعه خواب، تحت آموزش SMRقرار گرفته بودند. دكتر استرمان تحقيقات خود را روي انسان و در مورد بيماران مبتلا به صرع ادامه داد. او تاكنون مقالات زيادي درباره استفاده از نوروفيدبك نوشته است.

تا به امروز هيچ اثر منفي از نوروفيدبك گزارش نشده است، بلكه تمام اثراتي كه داشته مثبت بوده است. بدترين حالت اين است كه نوروفيدبك نتواند تغييري در علائم بيماري به وجود آورد.

همزمان كردن مصرف دارو با نوروفيدبك نه تنها عوارض بدي ندارد، بلكه باعث ميشود تأثير داروها بيشتر شود و پس از مدتي داروها قطع شوند.

نوروفيدبک و اختلالات مختلف :

AD/HD
AD/HDبا رفتارهايي مانند بيتوجهي، تكانشگري و حواسپرتي مشخص ميشود. بسته به اينكه چه رفتاري غلبه داشته باشد اين اختلال را به سه زيرگروه تقسيم ميكنند. يك دسته با برجستگي بيتوجهي مشخص ميشود، يك دسته با تكانشگري و بيشفعالي و دسته سوم با تركيبي از بيتوجهي، تكانشگري و بيشفعالي.

تحقيقات نشان داده است كودكان AD/HDكمتر قادرند كه موج بتا بالاي 14 هرتز توليد كنند و بيشتر امواج تتا در محدوده 8-4 هرتز توليد ميكنند. براي داشتن تمركز مناسب در وضعيت بهينه، مغز نياز دارد تا سطح بالايي از امواج سريع بتا و سطح پاييني از امواج آهسته تتا را توليد كند در حاليكه در تمركز ضعيف اين تعادل به هم ميخورد.

نوروفيدبك براي افزايش توليد بتا و كاهش توليد تتا مورد استفاده قرار ميگيرد. طي فرايند آموزش، كودك طي يك بازي كامپيوتري براي توليد امواج مناسب پاداش دريافت ميكند تا به اين ترتيب ياد بگيرد كه چگونه به مديريت توجه و برانگيختگي بپردازد و كنترل بهتري بر رفتار و هيجانات خود داشته باشد.

ميتوان گفت كه شغل مغز توجه كردن است، نه فقط به دنياي بيرون بلكه به فرايندهاي دروني هم توجه ميكند و اين چنين فعاليتهاي خودش و بدن را وارسي ميكند. وقتي امواج خاص در مغز را مورد آموزش قرار ميدهيم در بيشفعالي، تكانشگري و گوشبزنگي بهبود حاصل ميشود.

در كنار فوايد مربوط به توجه، فوايد ديگري هم در رابطه با بعضي رفتارهاي همراه AD/HDمشاهده ميگردد. خطاهاي كمتري در آزمونهايي كه مسائل شناختي را به چالش ميكشند اتفاق ميافتد؛ زمان واكنش بهبود مييابد و نيز پايدار ميشود؛ شب ادراري و دندان قروچه شبانه برطرف شده، ميل به شكر و تيكهاي حركتي و صوتي هم از بين ميروند؛ وسواس فروكش ميكند؛ حتي ضريب هوشي افزايش يافته و دستخط بهتر ميشود.

نافرماني، قشقرق، طغيان، خشم زياد، خودسري، دروغگويي و حتي رفتارهاي خشنتر مانند پرخاشگري، بدرفتاري با حيوانات (Cruelty toanimals)، دعوا كردن و fire settingهمه به اين روش جواب ميدهند. بعضي از اين بچهها هيچ احساس پشيماني نميكنند و بنظر خونسرد ميرسند.

اين روش در مورد بچههاي افسرده، مضطرب، و بچههايي كه داراي اختلالات هيجاني هستند كمك كننده است. در بيشتر موارد كودكان موفق ميشوند دوز داروي خود را كاهش داده يا آن را قطع كنند. ديده شده كه وقتي دوره درمان با نوروفيدبك كامل شود، اثرات بهبودي آن تا بلندمدت ادامه خواهد داشت.

در هر حال ذكر اين نكته ضروري است كه دستگاه عصبي كودكان بيشفعال آسيبپذيرتر از كودكان ديگر است كه ميتواند دلايل ژنتيك، تغذيهاي، رشدي و يا زمينه خانوادگي داشته باشد.

اوتيسم
يکي از روش‏هايي که مغز از طريق آن چيزهاي مختلف را ياد مي‏گيرد، تقليد از رفتار ديگران است (سيستم آينه‏ اي). زماني که کسي خميازه مي‏کشد احتمالاً ما نيز خميازه مي‏کشيم.

در EEGچيزي شبيه به اين سيستم آينه‏اي مي‏بينيم که به آن «ريتم مو» مي‏گوييم. ريتم مو به طور طبيعي در ناحيه حسي ـ حرکتي مغز و در زماني که مشغول انجام فعاليت خاصي نيستيم به وجود مي‏آيد. مغز از اين ناحيه براي کنترل اطلاعات ورودي استفاده مي‏کند و سبب مي‏شود به صورت هوشيار فعاليت‏هاي حسي (احساسي) و حرکتي را درک کنيم.

مشاهده ريتم مو بيانگر آن است که مغز در حالت «بيکاري» قرار دارد و به اطلاعات ورودي پاسخ نمي‏دهد. در فردي که پردازش و پاسخ به اطلاعات در آن طبيعي است، هنگام ديدن يک سيب به طور ناگهاني امواج مو کاهش مي‏يابد، دروازه ورود اطلاعات به ناحيه حسي ـ حرکتي باز ميشود و فرد سيب را درک کرده و ميتواند آن را بردارد.

متأسفانه در افراد مبتلا به اوتيسم و آسپرگر اين سيستم ناقص عمل مي‏کند و دروازه ورود اطلاعات بسته مي‏ماند بنابراين اطلاعات پردازش نمي‏شوند و پاسخ و رفتار مناسبي مشاهده نمي‏شود. مشکل ديگر، عملکرد نامناسب نيمکره راست است.

اطلاعاتي که از بيرون دريافت مي‏شوند، براي پردازش اوليه به نيمکره راست فرستاده مي‏شوند. اين پردازش اوليه سطحي، مبهم و تا حدودي بي‏معني است. اين اطلاعات سپس براي پردازش بيشتر و دقيق‏تر به نيمکره چپ فرستاده مي‏شوند.

در اثر کارکرد ناقص نيمکره راست، اطلاعات انتقالي به نيمکره چپ نيز بي‏اعتبار مي‏شود و اين نيمکره نمي‏تواند درک صحيحي از دنياي اطراف به وجود آورد. از طرفي لوب‏هاي پيشاني باعث آگاهي هوشيارانه ما از آنچه در اطرافمان روي مي‏دهد مي‏شوند.

اين قسمت به ما اجازه مي‏دهد تا بر پايه اطلاعات دريافتي، اعمال خود را برنامه‏ريزي و اجرا کنيم. وجود ريتم مو و جلوگيري آن از ورود اطلاعات باعث مي‏شود لوب‏هاي پيشاني نتوانند تحليل و عملکرد مناسبي نسبت به محيط اطراف داشته باشند.

کارکرد نامناسب نيمکره راست، لوب‏هاي پيشاني و وجود نابجاي ريتم مو منجر به بروز رفتارهاي اجتماعي نامناسب و ارتباطات سطحي و سرد مي‏شود. در اوتيسم، نيمکره چپ نيز کارکرد نامناسبي دارد. استفاده از نوروفيدبک به کودک مبتلا به اوتيسم کمک مي‏کند تا کوهرنس و ريتم مو را در مغز خود کاهش داده و عملکرد آن را بهبود بخشد.

نوروفيدبك در مواردي مانند ارتباطات كلامي، فيزيكي و اجتماعي به كودك اوتيستيك كمك ميكند. مدارك كلينيكي حاكي از بهبود گفتار، پاسخدهي، تعادل، ادراك و ابرازهاي مناسب چهره ميباشند. همچنين نوروفيدبك به كاهش حساسيتهاي حسي و پاسخدهي بهتر به تغييرات محيطي كمك ميكند.

مشکلات يادگيري
مشكلات يادگيري ممكن است در يك يا چند فرايند پايه در فهم زبان گفتاري يا نوشتاري بوجود آيند. عقيده بر اين است كه مشكلات يادگيري نتيجه تغييراتي در كاركرد مغز هستند. اين مشكلات ممكن است در كاركردهاي شنيداري، حافظه يا پردازشي اتفاق بيفتد و مشكلاتي را در فهم و به ياد آوردن كلمات، در بيان يا دريافت زبان شفاهي يا كتبي، در شكلدهي حروف يا فهم مفاهيم رياضي بوجود آيند.

ديده شده كه كودكان LDسطوح بالايي از فعاليتهاي آلفا و تتا را از خود نشان ميدهند كه اين به پيشرفت فعاليتهاي ذهني صدمه ميزند. نوروفيدبك به كاهش توليد آلفا و تتا كمك كرده و سبب بهبود مهارتهاي خواندن، نوشتن، رياضيات و نقاشي و نيز افزايش نمره IQميشود.

در نقشه مغزي کودکان ناتوان يادگيري اغلب يک يا چند مورد از موارد زير مشاهده ميگردد:

امواج آهسته يا نوکتيز کانوني در يک يا چند ناحيه مغزي
مثلاً در ديسلکسي اين امواج آهسته در لوب پس سري، ناحيه ورنيکه، ناحيه بروکا و ناحيه حسيحرکتي مغز ديده ميشوند.